فرش دستباف روح و جان و همچنین زبانی دلنشین دارد که از طریق تارها و پودهای فراوانش با ما صحبت می‌کند، و برای کسانی که می دانند چگونه گوش کنند، داستانی باشکوه از عشق و استقامت را روایت می‌کند.
پیش از آشنایی با نحوه بافت فرش دستباف ابتدا به معرفی کوتاه فرش دستباف و سپس به توضیح مفصل مراحل بافت فرش دستباف خواهیم پرداخت.
تصویر فوق یکی از کارگاه های مجموعه فرش دستباف کاشان پاسبان زاده می باشد که بافندگان زبده و ماهر کاشانی ، به بافت فرش دستباف کاشان در آن مشغول هستند.
معرفی کوتاه فرش دستباف و نگاهی به اجزای تشکیل دهندۀ فرش دستباف
در معرفی کوتاه فرش دستباف باید بگوییم که فرش های دستباف را معمولاً از الیاف طبیعی مانند ابریشم و پشم می بافند. پشم به طور کلی نرم و بادوام است. بنابراین اگر شخصی بتواند از فرش دستباف خود به درستی مراقبت کند، می تواند یک عمر از آن استفاده کند.
فرش دستباف دارای سه جزء اصلی می باشد. جنس این سه جزء یکی از این موارد یعنی پشم، ابریشم و یا پنبه است. این سه جزء عبارتند از:
تار: تار، چله و یا تنه غالبا از جنس پنبه است. البته در برخی از فرش های دستباف ریز بافت از چله هایی از جنس ابریشم استفاده می کنند، این نوع از فرش های دستباف را معمولا در قم و تبریز می بافند.
پود: با توجه به منطقۀ بافت معمولا، بعد از هر کدام از رج ها از پود استفاده می کنند. تعداد این پودها در هر رج از یک تا چند پود متغیر است.
پرز: پرزها جزء اصلی فرش های دستباف می باشند. آنها را توسط گره ها ایجاد می کنند. تلفیق گره و پرز است که به فرش دستباف نقش و نگار می دهد. همچنین این تلفیق به فرش هویت می بخشد.
راهنمای مختصری از مراحل بافت فرش دستباف
این مقاله مجالی برای توضیح مفصل مراحل بافت فرش دستباف را به ما نمی دهد. با این حال سعی می کنیم، راهنمای مختصری از مراحل بافت فرش دستباف را، البته به صورت کاملا دقیق، ارائه دهیم.
نکات مختصری از مراحل بافت فرش دستباف:
- اولین مرحله تهیه نقشه در بافت فرش دستباف البته مطابق با سلیقه و تقاضای بازار است.
- تهیه ابزار های لازم برای بافت فرش مانند قلاب، سیخ، دفین، قیچی، دار، نقشه و غیره
- تهیه نخ و چله و گلوله کردن آنها
- تهیه و برپا کردن دار قالی: چارچوبی که جنس آن چوبی و یا فلزی است.
- سینه بندی دار قالی
- چله کشی: در این مرحله از باید به رجشمار فرش دقت کنید و ابعاد فرش را محاسبه نمایید.
- نصب چوب تسمه و چوب هاف روی کار
- نصب شانه
سایر مراحل بافت فرش دستباف
در نحوه بافت فرش دستباف، علاوه بر مراحل بالا، مراحل تکمیلی زیر نیز وجود دارد.
- زنجیر بافی: در نحوه بافت فرش دستباف دو نوع زنجیر بافی وجود دارد: زنجیر بافی متداخل (گندمی) و زنجیربافی قایقی (جناقی).
- در زنجیر بافی گندمی ابتدا نخی به طول 10 برابر عرض فرش آماده و دو لا می کنند. سپس آن را به صورت گلوله کوچک در می آورند. برای انجام زنجیر بافی گندمی، نخ را از محلی که دولا شده است باز می کنند. در مرحلۀ بعد، آن را روی دو تار قرار می دهند و گلوله را به دور تار می چرخانند و آن را از محلی که نخ را باز کرده بودند خارج می کنند. این کار را تا انتهای چپ فرش تکرار می کنند. در نهایت انتهای نخ را به راست رو ها می بندند.
- زنجیر بافی جناقی: نخ مخصوص را به صورت دو تایی از دور تارهای چله عبور می دهند و تا آخر ادامه می دهند. انتهای نخ را نیز به راست روها می بندند و یا می توان با استفاده از یک ردیف برگشتی، این عمل را تکرار کرد. جنس این نخ مخصوص بهتر است از جنس نخ چله انتخاب شود.
- پودکشی کلفت و پودکشی نازک در هر رج: در نحوه بافت فرش دستباف باید توجه کرد که دو نوع پودکشی مطرح است که عبارتند از:
- پود ضخیم به معنای زیاد بودن ضخامت پود می باشد. معمولا برای تهیه پود ضخیم از نخ هایی استفاده می کنند که نمراتشان 5-10 باشد.
- پود نازک دارای ضخامت کم تری است و معمولا نمرات نخ پنبه 20-32-40 باید باشد. نقش اصلی این پود های نازک ظرافت بخشیدن به فرش است.
- برگردان چله ها پس از این که بافت یک طرف تمام شد.
- سفت کردن چله ها که در چند مرحله صورت می گیرد. شل بودن و سفت بودن چله ها هر دو خطراتی را به همراه دارند. شل بودن چله موجب بالازدگی و سفتی چله نیز باعث پایین زدگی فرش بافته شده می شود.
- پایین آوردن فرش بافته شده: در این مرحله، چله کش برای افزایش تسلط بافنده، فرش دستباف را بر روی دار قالی می چرخاند. به عبارت دیگر بخش بافته شده را پایین می کشد تا بافنده مابقی کار را بهتر انجام دهد.
- مرحله نهایی یعنی همان دو گره زدن: در این مرحله، ریشه های فرش را به دو دسته 2 الی 4 تایی تقسیم می کنند. دسته اول را با دست چپ می گیرند و بعد یک نخ را مانند نخ پود، البته با تاب کمتر، با انگشت شصت و سبابۀ دست راست می گیرند و سپس آن را به دور انگشتان میانه، سبابه و شصت می تابانند. سپس اولین دسته 2 و یا 4 تایی را از داخل آن بیرون می آورند. امتداد نخ را با دست راست می کشند و گره ای که ایجاد می شود، بر روی اولین دسته ریشه ها قرار خواهد گرفت. این گره ها مستقیما در انتهای ریشه ها قرار می گیرند و فرش استحکام کامل را پیدا می‌کند. این عمل را بر روی دسته های دو، سوم و تا آخر ادامه می دهند.
پایان مرحلۀ بافت فرش‌های دستباف
در آخرین مرحلۀ نحوه بافت فرش دستباف، بافنده پیش از پیاده کردن نقشه، چندین رج ساده را می بافد که به آن مخمل بافی می گویند. این رج ها معمولا به رنگ زمینه هستند.
بافنده پس از بافت هر رج، یک پود کلفت و بعد یک پود نازک را رد می کند و با دفتین عمل کوبش را انجام می دهد. بافنده با هنر دستانش همچنین طبق نقشه و طرح آن رج به رج به فرش جان می بخشد تا شما خانه هایتان را با این هنر مزین کنید.